محمد علی سلطانی

مرحوم میرزای کلهر در وبای عام طهران که در سال 1309ـ1310 هجری قمری بی‌باکانه از مردم این شهر کشتار کرد به این مرض مبتلی گردید و در آن ایام وانفسا که هیچ کس به هیچ کس نمی‌رسید مرحوم جنت مکان حاج شیخ هادی نجم‌آبادی (1350ـ1320 قمری) که علماً و اخلاقاً از مفاخر قرن اخیر ایران بوده، به توسط جمعی از خواص اصحاب خود به کار غسل و کفن و دفن او قیام نمود و جنازة آن مرحوم را به قبرستان محله حسن‌آباد (محل اطفائیه حالیه که پس از ویران شدن آن گورستان به جای آن بنا شده) انتقال داد و در آنجا به خاک سپرد. وفات مرحوم میرزا در روز جمعه 25 محرم 1310 قمری به سن شصت و پنج اتفاق افتاد.(80) در حالی که پس از مرگش دارایی او را جمعاً 80 هشتاد تومان قیمت کرده بودند، و چهل و هشت تومان (48) از بابت دو سال کرایه خانه مقروض بود.(81)

خسرو زعیمی کل دیوان فروغی بسطامی و عبدالله فرادی قسمتی از دیوان فروغی بسطامی را نیز جز آثار میرزا رضا کلهر نوشته‌اند(83) و مرحوم استاد فرادی می‌افزاید، خط‌های صمغی دستنوشته علاوه بر مخزن‌الانشاء و فیض‌الدموع، گاهنامه‌ها و تقاویم دستی و صمغی، خواص السُور در حاشیه و متن قرآن مجید و سایر نوشته‌های صمغی از قبیل فرامین و مناشیر و عریضه‌های گوناگون و نامه‌ها و مکاتبات و رسیدها و قبوض که مرقوم میفرموده است.(84)

عماد الکتاب: میرزا در عرش است و مادر فرش  (یادنامه کلهر، ص 24)
دکتر مهدی بیانی: میرزای کلهر پایه خط نستعلیق را درجایی نهاد که پس از او کسی به‌آن مقام نرسید.
احوال و آثار خوشنویسان، ج 3 و 4، ص 430
اعتمادالسلطنه: ... استادان این هُنرِ بزرگ خطّ او را خود در عرض خط میر نهاده‌اند.
المآثر و الآثار، ص 203
استاد فُرادی: ... بی‌تعصب او را برتر از میرعماد دانسته‌اند.             (یادنامه کلهر، ص21)
استاد زرین خطّ: ... گویا این مرد (کلهر) اساساً عضوی به نام قلب در بدن نداشته که این طور آرام و دقیق و پرصلابت چیز می‌نوشته.                             (یادنامه کلهر، ص24)
استاد امیرخانی: ... در مقام شکر و سپاس از او یادآوری کمال اوست که همه ما خوشه‌چین [کلهر] بوده‌ایم.
(یادنامه کلهر، ص 102)
استاد آیدین آغداشلو: ... میرعلی و میرعماد و میرزا رضا، در دورة خود، با هنر خطاطی به عنوان یک هنر زنده متحرک مواجه شده‌اند و قواعد و ضوابط زیبایی شناخت تازه‌ای به وجود آورده‌اند که پیش از آنها مرسوم نبوده است....                         (از خوشی‌ها و حسرت‌ها ... ص 28)

پی‌نوشت‌ها:
1ـ نجومی، سیدمرتضی: کیمیای هستی (زندگینامه خودنوشت)، به اهتمام و مقدمه محمدعلی سلطانی، انتشارات سُها، تهران، 1379.
2ـ ـــــــــــــــــ : سحر مُبین (یادگارهایی ماندگار از آثار استاد فرهیخته روزگار حضرت آیت‌الله سیدمرتضی نجومی)، به اهتمام و مقدمه محمدعلی سلطانی، انتشارات سُها، تهران، 1379.
3ـ ـــــــــــــــــ : ـــــــــ ، مقدمه محمدعلی سلطانی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1390.
4ـ سلطانی، محمـدعلی: «به یاد میرزا رضا کلهر»، کیهان فرهنگی، سال چهارم، شماره 7، 1366.
5 ـ ـــــــــــــــــ : «خاندان، زندگی و ابعاد شخصیت کلهر»، یادنامه کلهر، چاپ دوم و... ، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، 1368.
6 ـ سلطانی، محمدعلی: کلک کلهر، نشر سها با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمانشاه، تهران، 1374.
7ـ سلطانی، محمدعلی: ابعاد زندگی و شخصیت میرزا رضا کلهر، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ساری، شهریور 1368.
8 ـ از شعرای عارف و غزلسرایان برجسته عصر ناصری، صاحب بیت معروف
راه دهید امشبم مسجدیان تا سحر        مستم و گم کرده‌ام راه خرابات را
    دیوان مختصر او بارها چاپ و منتشر شده است. آخرین بار تصحیح و مقابله به‌اهتمام محمدعلی سلطانی و به خط فریبا مقصودی انتشار یافت.
9ـ همان، ص 66 .
10ـ ... مشهور است بعد از این که به خط و خطاطی تمایل پیدا کرد، اغلب مورد شماتت برادرش بود که (اهل قلم) بودن او را اسباب سرشکستگی می‌دانست؟!! آیدین آغداشلو، ص 104، مرقعات خط.
11ـ رک. همان، صص 67 ـ 70.
12 ـ هدایت، رضاقلی خان: مجمع‌الفصحا (شش جلد)، به اهتمام مظاهر مصفا، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1339.
13ـ دیوان بیگی شیرازی، میرزا احمد: حدیقـﮥ‌الشعراء (سه جلد) به‌اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ اول، انتشارات زرین، تهران، 1366.
14ـ افضل‌الملک، غلامحسین: افضل‌التواریخ، به کوشش اتحادیه (نظام مافی)، سیروس سعدوندیان، چاپ اول، نشر تاریخ ایران، 1361.
15ـ مصاحبی نائینی (عبرت)، محمدعلی: نامه فرهنگیان (سه جلد)، چاپ اول، کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1377.
16ـ شاکری، باقر: تذکره مختصر شعرای کرمانشاه، چاپ اول، کرمانشاه، 1337.
17 ـ سلطانی، محمدعلی: جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان (ده جلد)، چاپ سوم، انتشارات سها، 1381.
18 ـ آشتیانی، اقبال: مجله یادگار، شماره 7، ص 39.
19ـ مستوفی، عبدالله: شرح زندگانی من(تاریخ اجتماعی‌و اداری دوره قاجاریه از آقامحمدخان تا آخر ناصرالدین‌شاه)، ج اول، ص240.
20ـ بیانی، مهدی: احوال و آثار خوشنویسان، چاپ دوم، انتشارات علمی، ج 4 ـ 3، ص 733.
21ـ عباس اقبال: (هنرمندان و آثار هنری) میرزا محمدرضا کلهر، مجله یادگار، شماره 7، ص 39.
22ـ آغداشلو، آیدین: مرقعات خط، چاپ اول، انتشارات یساولی، ص 710.
23ـ مستوفی، عبدالله: همان، ص240.
24ـ آغداشلو، آیدین: همان، ص 108.
25ـ آغداشلو، همان، ص 108.
26ـ امیرخانی، غلامحسین: آنجا که خامه شکرگفتار بشکند (در شأن محمدرضا کلهر)، یادنامه کلهر، ص 102.
27ـ همان، ص 103.
28ـ همان، ص 103.
29ـ آغداشلو، آیدین: همان، ص 108.
30ـ امیرخانی، غلامحسین: همان، ص 101.
31ـ راهجیری، علی: مکتب و شیوه کلهر در کتابت، یادنامه کلهر، ص 28.
32ـ فُرادی، عبدالله: میرزا محمدرضا کلهر، یادنامه کلهر، ص 22.
33ـ فرادی، عبدالله، همان، ص 16.
34ـ همان، ص 13.
35ـ امیرخانی، همان، ص 107 / مستوفی، همان، ص 241.
36ـ آغداشلو، همان، ص 107.
37ـ همان، ص 105.
38ـ فرادی، همان، ص 14.
39ـ فرادی، همان، ص 15.
40ـ آغداشلو، همان، ص 107.
41ـ ر.ک. بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، ج 4ـ3، صص 848 ـ 850 .
42ـ آغداشلو، همان، ص 107.
43ـ فرادی، همان، ص 14.
44ـ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، ج 2ـ1، صص 226ـ227.
45ـ بیانی، مهدی، همان، ج 3ـ2، صص 898 ـ 899 .
46ـ فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، ص 593 .
47ـ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج 6 ، ص 260.
48ـ بیانی، مهدی، همان ج 4ـ3، ص 882 / مستوفی، عبدالله، همان، ج1، ص 240 / راهجیری، زندگانی و آثار عمادالکتاب، ص137.
49ـ همان.
50 ـ راهجیری، همان، ص 137.
51 ـ بیانی، همان، ص 730.
52 ـ بیانی، همان، ص 938، عباس اقبال، مجله یادگار، میرزا محمدرضا کلهر، شماره 7، ص 54 ← عبدالله مستوفی.
53 ـ زعیمی، خسرو، تعلیمات مرحوم میرزا محمدرضا کلهر، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران وابسته به وزارت فرهنگ و هنر، بی‌تا، بی‌جا.
54 ـ رک، بیانی، همان، ج 2 و 1، ص 21 / بامداد، مهدی، همان، ج 1، صص 28 ـ 29.
55 ـ فُرادی، همان، ص 14.
56 ـ راهجیری، همان، ص 137.
57 ـ راهجیری، علی، زندگانی و آثار عمادالکتاب، کتابخانه مرکزی، بی‌تا، بی‌جا.
58 ـ بیانی، همان، ج 4 ـ 3، ص 18.
59 ـ آغداشلو، همان، ص 108.
60 ـ خروش، کیخسرو، مجموعه‌ای ازخطوط مرحوم میرزا محمدرضا کلهر(فخرالکتاب)، به اهتمام حمید عجمی و حسین غلامی، ص8 .
61 ـ مستوفی، عبدالله، همان، ص 241.
62 ـ خروش، کیخسرو، همان، ص 7.
63 ـ بامداد، مهدی، همان، ج 2، ص 22.
64 ـ بیانی، مهدی، همان، ج 4 ـ 3، ص 733.
65 ـ مستوفی، همان،  ص 241.
66 ـ راهجیری، علی، یادنامه میرزا محمدرضا کلهر (شمه‌ای به اختصار از مکتب نوین میرزا)، ص 20 ـ 19 و امیرخانی، غلامحسین، همان، ص 104.
67 ـ خروش، کیخسرو، همان، ص 7.
68 ـ راهجیری، علی، همان، ص 15ـ14.
69 ـ مستوفی، عبدالله، همان، ص 243.
70ـ امیرخانی، غلامحسین، ص 105.
71ـ همان، ص 104.
72ـ آشتیانی، اقبال، مجله یادگار، میرزا محمدرضا کلهر، شماره 7، ص 47 ← سرمشق (ای فراق تو یار دیرینه).
73ـ مستوفی، همان، صص 243ـ244.
74*ـ در تذکره‌ها این دو بیت از میرزای کلهر نقل شده است:
رخت از پرده عیان می‌خواهم        شور در کــون و مکان می‌خواهم
زلف مشکین ترا از سر دوش        چین به چین تا به میان می‌خواهم
ر.ک، سلطانی، محمدعلی، یادنامه کلهر، ص 77.
75ـ مستوفی، عبدالله، همان، صص 237ـ 245.
76ـ آغداشلو، آیدین، همان، صص 109 به بعد.
77ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ص 203.
78ـ راهجیری، همان، ص 12 / فضائلی، همان، ص 591 / اقبال آشتیانی، همان، ص 40.
79ـ روزنامه شرافت، نمره چهل و ششم، صفر المظفر 1318 هجری قمری. / دادریل، لئون، اکسپوزیسیون فرانسه، ترجمه اعتمادالسلطلنه، آویل 1900.
80 ـ اقبال آشتیانی، میرزا محمدرضا کلهر، مجله یادگار، دوره اول، شماره 7، 1323 ش. ص 41 ← روزنامه ایران قدیم، شماره 780 (سال 1310 قمری) / حبیب‌الله فضائلی، اطلس خط، ص 592 .
81 ـ بامداد، مهدی، همان، ج 2، ص 22.
82 ـ بیانی، همان، صص 734ـ 735.
83 ـ فرادی، عبدالله، همان، ص 21، خسرو زعیمی، تعلیمات مرحوم میرزا محمدرضا کلهر، ص 4.
84 ـ فرادی، همان، ص 21.

آغداشلو، آیدین؛ مرقعات خطّ، چاپ اول، انتشارات یساولی، تهران، 1359
ـــــــــــــــ ؛ از خوشی‌ها و حسرت‌ها، چاپ دوم، نشر آینه ... ، تهران، 1378
ـــــــــــــــ ؛ میرزا محمدرضا کلهر، رستاخیز جوان، دوره 1، ش 91، تهران، 1353
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان؛ المآثر و الآثار، چاپ سنگی، انتشارات سنایی، بی‌تا، بی‌جا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛ دوره روزنامه شرف، چاپ اول، انتشارات یساولی، 1363، تهران
اعتمادالسلطنه، محمدباقر خان؛ روزنامه شرافت، اولین نمایشگاه بین‌المللی ایران در فرانسه، نمره چهل و ششم، صفر المظفر 1318 ﻫ . ق
ــــــــــــــــــــــــــــــ ؛ دوره روزنامه شرافت، چاپ اول، انتشارات یساولی، 1363، تهران
افشار، ایرج و ... ؛ دوره روزنامه مرآت السفر، اردوی همایون، به خط میرزا محمدرضا کلهر، چاپ اول، تهران، 1363
افضل‌الملک، غلامحسین؛ افضل‌التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) ... ، چاپ اول، نشر تاریخ، تهران، 1361
اقبال آشتیانی، عباس؛ میرزا محمدرضا کلهر یکی از مشاهیر خط، یادگار، دوره 1، ش 7، تهران، 1323
الماسی، مهدی؛ کلهر (میرزا محمدرضا) چهره‌های درخشان، چاپ دوم، انتشارات رشد (کمک آموزشی) تهران، 1378
امیرخانی، غلامحسین؛ در شأن محمدرضای کلهر (آنجا که خامه شکر گفتار بشکند ...)، یادنامه کلهر چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، 1368
بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران، جلد دوم، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران، 1357
ـــــــــــــ ؛ شرح حال رجال ایران، جلد ششم، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران، 1357
بیانی، مهدی؛ احوال و آثار خوشنویسان، جلد 4ـ1، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران، 1363
حبیبی آزاد، ناهید؛ کتابشناسی خط و خوشنویسی، چاپ اول، کتابخانة ملی جمهوری اسلامی، تهران، 1375
دولتشاهی، فتح‌الله؛ میرزا محمدرضا کلهر، ره‌آورد، ش 26، 1369
دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه، چاپ اول، دانشگاه تهران (سازمان لغت‌نامه)، تهران، 1338
دیوان‌بیگی شیرازی، میرزا احمد؛ حدیقـﺔ‌الشعراء، ج 3ـ1، به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ اول، انتشارات زرین، تهران، 1366
راهجیری، علی؛ زندگانی و آثار عمادالکتاب، چاپ اول، کتابخاه مرکزی، بی‌تا، بی‌جا
ــــــــــــــ ؛ مکتب و شیوه کلهر در کتابت، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، 1368
زعیمی، خسرو؛ تعلیمات میرزا محمدرضا کلهر، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، بی‌تا، بی‌جا
سلطانی، محمدعلی؛ خاندان، زندگی و ابعاد شخصیت کلهر، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، 1368
ـــــــــــــــــــ ؛ به یاد میرزا رضا کلهر، کیهان فرهنگی، سال چهارم، شماره 7ف سال 1366
ـــــــــــــــــــ ؛ جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، ج 10ـ1، چاپ سوم، انتشارات سها، تهران، 1381
شاکری، باقر؛ تذکرة مختصر شعرای کرمانشاه، چاپ اوّل، کرمانشاه، 1337
عجمی، حمید و... ؛ مجموعه‌ای از خطوط مرحوم میرزا محمدرضا کلهر فخرالکتاب، چاپ اول، انتشارات حوزه هنری، تهران، 1371
فرادی، عبدالله؛ میرزا محمدرضا کلهر، یادنامة کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، 1368
فروغی بسطامی، عباس؛ دیوان کامل،‌ به خط کلهر (؟)، به اهتمام عبدالرحمن سیف آزاد، انتشارات نامة ایران باستان، تهران، 1350
فضائلی، حبیب‌الله؛ اطلس خط، چاپ اوّل، انجمن آثار ملی، اصفهان، 1350
قاجار، ناصرالدین شاه؛ سفرنامه خراسان، خط میرزا رضا کلهر، به اهتمام ایرج افشار، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران، 1354
ـــــــــــــــــــــ ؛ سفرنامه کربلا و نجف، خطّ میرزا رضا کلهر، انتشارات سنایی، بی‌تا، بی‌جا
کلهر، طهماسبقلی‌خان؛ دیوان وحدت کلهر، به اهتمام محمدعلی سلطانی، نشر سها، تهران، 1377
کلهر، محمدعلی؛ اصلاحیه‌ای در احوال میرزای کلهر، یادگار، دوره 1، ش 9، 1324
مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من، ج 1، چاپ پنجم، انتشارات زوار، تهران، 1384
مصاحبی نائینی (عبرت)، محمدعلی؛ نامه فرهنگیان، ج 3ـ1، چاپ اوّل، کتابخانه و موزة مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، 1377
نجومی، مرتضی؛ تقوای کلهر و قداست هنر، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، 1368
نواب طهرانی، محمدابراهیم؛ فیض‌الدموع، خط میرزا محمدرضا کلهر، تهران، فرهنگسرا، 1363
نیکوهمت، احمد؛ کلهر کرمانشاهی، وحید، فروردین 1352
هدایت، رضاقلی خان؛ مجمع‌الفصحا، ج 6 ـ 1، به اهتمام مظاهر مصفا، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1339

؟ ، میرزا رضا کلهر، پیک ایران هفتگی، دوره 1، 28 شهریور 1339
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، 21 مهر 1339
؟ ، میرزا محمدرضا کلهر، اصحاب انقلاب، س 1، ش 6 ، 1365
؟ ، استاد کلهر، اهل خودنمایی و خودستایی نبود، رسالت، پنجم، بهمن 1374
؟ ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، روزنامه ایران، قدیم، شماره 78، 1310. ق